Profilaktyka i skuteczne zapobieganie szerzeniu się zakażeń i chorób zakaźnych w życiu codziennym
Lekcja 3. Unieszkodliwianie źródeł zakażeń i przecięcia dróg szerzenia się zakażeń
Higiena rąk
Mycie rąk to najprostsza i jedna z najbardziej skutecznych metod zapobiegania zatruciom pokarmowym, grypie, chorobom pasożytniczym i skórnym. Niestety często jest bagatelizowana.
Na dłoniach całkowita liczba komórek bakterii może wahać się od 40 000 do 5 mln na cm2 skóry. Większość z nich wchodzi w skład tzw. fizjologicznej mikroflory skóry (resident flora), do której należą m.in. Staphylococcus epidermidis (gronkowiec skórny), Corynebacterium spp. (maczugowce), Neisseria spp. (dwoinki Gram-ujemne), Propionibacterium spp. Ta mikroflora namnaża się w fałdach skórnych, w mieszkach włosowych i ona właśnie zapewnia nam prawidłowe funkcjonowanie skóry.
Przejściowo, czyli przez krótki czas mogą być też obecne na rękach drobnoustroje, które nie są naturalną florą skóry, lecz przedostały się na ręce po zetknięciu z zanieczyszczoną powierzchnią. Są wśród nich chorobotwórcze bakterie, wirusy, grzyby i pasożyty. Przez ręce są przenoszone m.in. rotawirusy i norowirusy, odpowiedzialne za biegunki, gronkowiec złocisty, powodujący zakażenia skóry i zatrucia pokarmowe, pałeczki Salmonella, Shigella, patogenne Escherichia coli, jaja tasiemca i owsika.
Mycie rąk wodą i mydłem nie zmienia zasadniczo składu flory fizjologicznej skóry, lecz może całkowicie usunąć z jej powierzchni drobnoustroje patogenne. Inaczej jest, gdy przybywamy w warunkach ekstremalnych, innych niż przeciętne np. w szpitalach wtedy się je usuwa stosując płyny czy preparaty odkażające.
Właściwa higiena rąk nie polega jedynie na częstszym korzystaniu z wody i mydła, ale przede wszystkim na myciu rąk w pewnych, określonych sytuacjach, w których istnieje duże prawdopodobieństwo kontaktu z zanieczyszczoną drobnoustrojami powierzchnią oraz kiedy obecne na naszych rękach bakterie mogą być przeniesion bezpośrednio na osobę wrażliwą (np. na małe dziecko) lub na pożywienie, w którym mogą się namnożyć.
Higiena rąk
Specjaliści radzą, by myć ręce w następujących sytuacjach:
- po powrocie do domu z pracy, ze sklepu, po podróży środkami komunikacji miejskiej,
- przed przystąpieniem do posiłku,
- przed przygotowywaniem posiłku, szczególnie przed i natychmiast po przygotowywaniu potrawy z surowców takich, jak mięso, drób lub ryby
- przed karmieniem dzieci,
- po skorzystaniu z toalety,
- po kontakcie ze zwierzętami i przedmiotami należącymi do nich (kuweta, zabawki, smycz itp.),
- po kichaniu, kasłaniu, czyszczeniu nosa,
- po wykonaniu opatrunku na skaleczeniu, ranie, zmianach skórnych,
- po czynnościach porządkowych, wyniesieniu śmieci,
- po trzymaniu pieniędzy,
- po zmianie pieluchy u dziecka czy osoby chorej,
- po kontakcie z osobą chorą w domu lub w szpitalu,
- po kontakcie z krwią, wymiocinami lub wydalinami (moczem, kałem).
Szczepienia
Szczepionka zawiera antygen stymulujący układ odpornościowy do indukcji swoistej odpowiedzi immunologicznej przeciw określonemu drobnoustrojowi. Dzięki wytworzeniu pamięci immunologicznej w przypadku kolejnego kontaktu z antygenem wtórna odpowiedź immunologiczna szybciej i skuteczniej eliminuje patogen, co uniemożliwia naturalny przebieg choroby, wraz z wykształceniem się typowych dla niej objawów klinicznych. W skład szczepionki może wchodzić żywy, o osłabionej zjadliwości (atenuowany) lub zabity drobnoustrój, a także inne fragmenty jego struktury czy metabolity.
Szczepionkę podaje się w celu ochrony przed ciężkim przebiegiem choroby i powikłaniami. Uzyskanie odporności nabytej w wyniku szczepienia jest znacznie bardziej bezpieczne niż w wyniku „naturalnego” zachorowania.
Daty wynalezienia poszczególnych szczepionek:
- 1796: ospa prawdziwa
- 1882: wścieklizna
- 1890: tężec
- 1892: cholera
- 1896: dur brzuszny
- 1897: dżuma
- 1926: krztusiec
- 1927: gruźlica
- 1932: żółta febra
- 1945: grypa
- 1952: polio
- 1964: odra
- 1967: świnka
- 1970: różyczka
- 1974: ospa wietrzna
- 1978: zapalenie opon mózgowych
- 1981: wirusowe zapalenie wątroby typu B – HBV
- 1985: bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych
- 1992: wirusowe zapalenie wątroby typu A – HAV
- 2004: wirus brodawczaka ludzkiego (HPV)
Wiedza o zakażeniu i podjęcie leczenia
Mając wiedzę o tym, że jesteśmy zakażeni, nie mając jeszcze objawów danej choroby (np. w przypadku HIV) możemy uniknąć zarażenia innych osób podejmując określone działania zapobiegawcze, do których należy jak najszybciej podjęte leczenie. Dzięki niemu dążymy do obniżenia wiremii, czyli poziomu wirusa w organizmie (wiremia badana jest z krwi). Zgodnie z wytycznymi Polskiego Towarzystwa Naukowego AIDS badanie to jest robione dwa razy do roku u pacjentów z włączonym leczeniem antyretrowirusowym. Celem tego leczenia jest obniżenie ilości wirusa w płynach ustrojowych (m.in. krwi; spermie; preejakulacie, czyli wydzielinie przed wytryskiem; wydzielinie z pochwy) do poziomu niewykrywalnego w badaniach laboratoryjnych. Niewykrywalna wiremia nie oznacza, że wirusa nie ma w organizmie, ale że jest go bardzo niewielka ilość. Nie pozwala ona na przerwanie leczenia, gdyż po odstawieniu terapii poziom wirusa znowu wzrasta.
W 2011 roku w ramach badania naukowego nazwanego HPTN 052 udowodniono, że przyjmowanie leków antyretrowirusowych przez osobę zakażoną zmniejsza ryzyko zakażenia jej stałego heteroseksualnego partnera o 96%. Jedynym powodem, dla którego dane nie wyniosły 100%, było to, że jedna spośród badanych osób zakaziła się HIV, ale stało się to zaledwie kilka dni przed lub po tym, kiedy jej partner rozpoczął leczenie.
Oświadczenie brytyjskiego Stowarzyszenia HIV (BHIVA) oraz Grupy Doradczej Ekspertów ds. AIDS (EAGA) mówi, że jeśli zakażony partner osoby zdrowej jest na skutecznym leczeniu antyretrowirusowym, to jest to „tak skuteczne, jak konsekwentne stosowanie prezerwatyw” w ograniczeniu transmisji.
Badania sanitarno-epidemiologiczne
Badanie sanitarno-epidemiologiczne, zgodnie z art. 2 pkt 1. Ustawy z dnia 5 grudnia 2008r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi jest to badanie w skład którego wchodzą badanie lekarskie, badania laboratoryjne oraz dodatkowe badania i konsultacje specjalistyczne, wykonywane w ramach nadzoru epidemiologicznego w celu wykrycia biologicznych czynników chorobotwórczych lub potwierdzenia rozpoznania choroby zakaźnej. W skład badań laboratoryjnych wchodzi badanie kału w kierunku zakażenia pałeczkami duru brzusznego, durów rzekomych A, B i C, innych pałeczek z rodzaju Salmonella i Shigella. Jeżeli z próby uzyskany zostanie wynik dodatni, to uznaje się, że osoba u której przeprowadzono to badanie, jest identyfikowana jako osoba zakażona odpowiednim czynnikiem chorobotwórczym. Jeżeli w trakcie badania lekarskiego zachodzi podejrzenie gruźlicy lub zakażenia innym czynnikiem chorobotwórczym niż ww. to powinny być przeprowadzone dodatkowe badania laboratoryjne i konsultacje specjalistyczne.
1. Postępowanie w przypadku podejrzenia lub rozpoznania zakażenia lub choroby zakaźnej oraz w przypadku stwierdzenia zgonu z powodu choroby zakaźnej
Organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej, Wojskowej Inspekcji Sanitarnej, Inspekcji Weterynaryjnej, Wojskowej Inspekcji Weterynaryjnej, Inspekcji Ochrony Środowiska oraz ośrodki referencyjne i instytuty badawcze współdziałają w celu zapobiegania oraz zwalczania zakażeń i chorób zakaźnych, rozpoznawania i monitorowania sytuacji epidemiologicznej oraz zapewnienia systemu wczesnego powiadamiania o zagrożeniu epidemicznym w kraju.
Badania sanitarno-epidemiologiczne
Lekarz lub felczer, który podejrzewa lub rozpoznaje zakażenie, chorobę zakaźną lub zgon z powodu zakażenia lub choroby zakaźnej, jest obowiązany do zgłoszenia tego faktu właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu. Zgłoszenia dokonuje się niezwłocznie, nie później jednak niż w ciągu 24 godzin od chwili powzięcia podejrzenia lub rozpoznania zakażenia.
Lekarz lub felczer, który podejrzewa lub rozpoznaje chorobę szczególnie niebezpieczną i wysoce zakaźną, stanowiącą zagrożenie dla zdrowia publicznego, lub stwierdza zgon w wyniku takiej choroby, niezwłocznie powiadamia państwowego powiatowego inspektora sanitarnego. Kieruje osobę podejrzaną o zakażenie lub zachorowanie oraz zakażoną lub chorą na chorobę zakaźną do szpitala specjalistycznego zapewniającego izolację i leczenie tej osoby oraz niezwłocznie informuje szpital o tym fakcie.
W przypadku uzyskania danych o podejrzeniach lub przypadkach zakażeń państwowy powiatowy inspektor sanitarny kierując się opartą na wiedzy medycznej własną oceną stopnia zagrożenia dla zdrowia publicznego oraz wytycznymi państwowego inspektora sanitarnego wyższego stopnia, niezwłocznie weryfikuje uzyskane informacje, przeprowadza dochodzenie epidemiologiczne, a następnie, w razie potrzeby, podejmuje czynności mające na celu zapobieganie oraz zwalczanie szerzenia się zakażeń i zachorowań na tę chorobę zakaźną.
Edukacja, szkolenia (prawidłowe nawyki, uaktualnianie wiedzy)
Edukacja najmłodszych przyczynia się do zwiększenia szansy na podejmowanie przez nich w życiu dorosłym świadomych, dobrych decyzji dotyczących zdrowia, a więc pośrednio przyczynia się do przecinania dróg szerzenia zakażenia. Świetnym przykładem działań podejmowanych na rzecz zwiększenia świadomości zapobiegania chorobom m.in. zakaźnym jest projekt e-Bug.
Projekt e-Bug jest prowadzony przez Oddział Podstawowej Opieki Zdrowotnej w Anglii (Public Health England's PHE) i obejmuje konsorcjum 28 międzynarodowych krajów partnerskich.
Głównym celem projektu jest edukacja dzieci i młodzieży na całym świecie, na poziomie szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych, w zakresie mikrobiologii, higieny i rozprzestrzeniania się, leczenia i zapobiegania chorobom. e-Bug ma również na celu zwiększenie świadomości na temat korzyści płynących z rozważnego stosowania antybiotyków oraz tego, jak niewłaściwe stosowanie może mieć negatywny wpływ na oporność na antybiotyki w społeczeństwie. Uwzględniono również obszary higieny rąk i dróg oddechowych oraz rozprzestrzeniania się zakażeń w społeczności, w tym nauczanie jak najskuteczniej myć ręce.
Zasoby e-Buga składają się z pakietu edukacyjnego dla nauczycieli i uczniów, wzmacniającego świadomość istotnych kwestii związanych z higieną i antybiotykami poprzez szczegółowe interaktywne plany lekcji oraz interaktywną stronę internetową zawierającą gry uzupełniające, interaktywne quizy, arkusze informacyjne o chorobach i wiele innych.
Więcej na stronie https://www.e-bug.eu/index.html#Poland
Izolacja źródła
Izolacja - odosobnienie osoby lub grupy osób chorych na chorobę zakaźną albo osoby lub grupy osób podejrzanych o chorobę zakaźną, w celu uniemożliwienia przeniesienia biologicznego czynnika chorobotwórczego na inne osoby.
Izolacja w warunkach domowych - odosobnienie osoby chorej z przebiegiem choroby zakaźnej niewymagającej bezwzględnej hospitalizacji ze względów medycznych w jej miejscu zamieszkania lub pobytu, w celu zapobieżenia szerzenia się chorób szczególnie niebezpiecznych i wysoce zakaźnych.
Wiedza o rejonach świata z endemicznym wzrostem zachorowań
Wszystkie osoby planujące podróż powinny zasięgnąć porady na temat potencjalnych zagrożeń w wybranych przez siebie miejscach docelowych i zrozumieć, jak najlepiej chronić swoje zdrowie i minimalizować ryzyko zachorowania.
Na stronie Ministerstwa Spraw Zagranicznych można dowiedzieć się o zagrożeniach występujących w danych rewirach świata, w które planujemy odbyć podróż. Więcej na https://www.gov.pl/web/dyplomacja/informacje-dla-podrozujacych
Przykładowa informacja jaką można przeczytać dotycząca Gambii:
„Zaleca się szczepienie przeciw cholerze. W sprawie szczegółowej i aktualnej informacji dotyczącej szczepień należy kontaktować się z wojewódzką stacją sanitarno-epidemiologiczną lub specjalistą ds. medycyny tropikalnej. Należy przestrzegać zasad higieny tropikalnej i zabezpieczyć się przed licznymi chorobami (np. chorobą brudnych rąk) oraz stosować profilaktykę przeciwmalaryczną.”
Niektóre kraje wymagają dowodu szczepienia od podróżnych, którzy chcą wjechać lub wyjechać z kraju. Dlatego inną stroną, którą warto odwiedzić przed podróżą jest https://www.who.int/travel-advice
Dowiemy się z niej o sposobach transmisji różnych chorób zakaźnych, o chorobach, którym można i tym, którym nie można zapobiec dzięki szczepieniom oraz o ogólnych środkach ostrożności.
O aktualnych zagrożeniach zdrowotnych na świecie dowiemy się ze strony https://medycynatropikalna.pl/
Wykaz punktów, w których można wykonać szczepienia przed wyjazdem za granicę znajdziemy na stronie głównego inspektora sanitarnego:
Dezynfekcja
Dezynfekcja - proces redukcji ilości biologicznych czynników chorobotwórczych przez zastosowanie metod fizycznych i chemicznych.
Dezynfekcja niskiego stopnia - proces redukcji wegetatywnych form bakterii-B (oprócz prątków), wirusów-V osłonkowych (np. HBV, HCV, HIV) i grzybów-F (Candida albicans). Oznaczenie preparatu B, F, V-osłonkowe.
Dezynfekcja średniego stopnia- proces redukcji wegetatywnych form wszystkich gatunków bakterii (w tym prątków), wszystkich wirusów (w tym osłonkowych i bezosłonkowych) oraz grzybów (C. albicans, Aspergillus niger). Oznaczenie preparatu B, F, V, prątki.
Dezynfekcja wysokiego stopnia - proces redukcji wszystkich wegetatywnych form biologicznych czynników chorobotwórczych (bakterie, prątki, wirusy, grzyby) z wyjątkiem dużej ilości form przetrwalnikowych- S. Oznaczenie preparatu B,F,V, prątki, S.
Dezynfekcja
Najpopularniejsze z nich to:
- Alkohole i ich mieszaniny,
- Aldehydy – obecnie coraz rzadziej spotykane ze względu na szkodliwe opary,
- Aminy (m.in. czwartorzędowe związki amonowe),
- Związki fenolowe,
- Związki chlorowe,
- Związki tlenowe,
- Kwasy, zasady,
- Octenidyna,
- Chlorheksydyna,
- Związki metali ciężkich, np. srebra, miedzi, rtęci – spotykane w opatrunkach lub odzieży,
- Chloramina.
Dezynfekcja
Dezynfekcja rąk (antyseptyka) jest zalecaną metodą higieny rąk kiedy nie mamy dostępu do źródła wody oraz możliwości osuszenia rąk. Preparaty do dezynfekcji rąk mogą być w formie płynnej, żelowej bądź piankowej. Preparaty te mogą zawierać jeden lub kilka rodzajów alkoholu, a także inne aktywne składniki, substancje pomocnicze i humektanty (składniki nawilżające). Środki do odkażania rąk na bazie alkoholu o optymalnej skuteczności niszczenia drobnoustrojów zawierają zazwyczaj 75–85% etanolu, izopropanolu lub propanolu lub mieszaninę tych środków.
Dezynfekcja powierzchni
Przeprowadzana jest rutynowo w zakładach opieki zdrowotnej, przetwórstwa spożywczego ale w dobie aktualnej sytuacji epidemicznej można ją także stosować w warunkach domowych. Najważniejszą zasadą jest dezynfekowanie powierzchni najczęściej dotykanych przez przetarcie (telefony komórkowe, klamki drzwi, blaty robocze, włączniki świateł).
Te dwa rodzaje dezynfekcji możemy zastosować w życiu codziennym. W zakładach opieki zdrowotnej stosuje się także dezynfekcję narzędzi i sprzętu medycznego, dezynfekcję bielizny, pomieszczeń.
PAMIĘTAJ
Preparat dezynfekcyjny przeznaczony do dezynfekcji rąk używaj tylko do rąk, a preparat przeznaczony do dezynfekcji powierzchni tylko do powierzchni. Nie zmieniaj ich zastosowania. Może to skutkować podrażnieniem skóry, uczuleniem, brakiem skuteczności preparatu.
Dezynfekcja
Wrażliwość SARS-CoV-2 na preparaty dezynfekcyjne i pH
Testowano wrażliwość SARS-CoV-2 na stężenia robocze: preparatu chlorowego, 70% etanolu, 7,5% jodopowidonu, 0,05% chlorheksydyny, 0,05% chloroksylenolu i 0,1% chlorku benzalkoniowego. Wszystkie badane preparaty skutecznie inaktywowały wirusa w czasie 5 minut w temperaturze pokojowej. SARS-CoV-2 w temperaturze pokojowej jest wyjątkowo stabilny w szerokim zakresie wartości pH (3–10).
Sterylizacja
Sterylizacja – proces zniszczenia zdolnych do namnażania się form biologicznych czynników chorobotwórczych.
Para wodna pod ciśnieniem, suche gorące powietrze, tlenek etylenu, plazma gazowa nadtlenku wodoru i chemiczne środki sterylizujące to podstawowe metody sterylizacji, używane w placówkach ochrony zdrowia.
Prawidłowe postępowanie z odpadami
Reguluje Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach
Minister właściwy do spraw klimatu w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zdrowia określa, w drodze rozporządzenia, warunki uznania odpadów za posiadające właściwości zakaźne oraz sposób ustalania tych właściwości, kierując się wymaganiami ochrony środowiska oraz zagrożeniami dla życia lub zdrowia ludzi.
Zakaźne odpady medyczne lub zakaźne odpady weterynaryjne unieszkodliwia się przez termiczne przekształcanie w spalarniach odpadów niebezpiecznych.
Przeprowadzenie dochodzenia epidemiologicznego, które ma na celu zidentyfikować źródło zakażenia
W szpitalach jednostki prowadzące dochodzenia epidemiologiczne to Zespoły Kontroli Zakażeń Szpitalnych. Dochodzenia epidemiologiczne prowadzone są głównie w sytuacji wystąpienia ogniska epidemicznego (wystąpienia co najmniej dwóch powiązanych ze sobą przypadków zakażeń u pacjentów i/lub personelu medycznego). Takie dochodzenie polega m.in. na ustaleniu co lub kto jest potencjalnym źródłem, czy doszło do nieprzestrzegania procedur wewnątrzszpitalnych, czy nie zadziałały jakieś z metod unieszkodliwiania np. mycie i dezynfekcja narzędzi w myjniach automatycznych czy proces sterylizacji przebiegał prawidłowo. Powszechnym narzędziem identyfikacji źródła zakażenia są wymazy środowiskowe pobierane z różnych powierzchni. Wymazy pobiera się zarówno od personelu medycznego (z powierzchni skóry dłoni, z odzieży roboczej, z nosa na nosicielstwo gronkowców) jak i z powierzchni sprzętów medycznych, blatów roboczych czy bezpośredniego otoczenia pacjenta (łóżko, preparaty do dezynfekcji, sprzęt medyczny dedykowany pacjentowi). Po zidentyfikowaniu źródła weryfikuje się czy doszło do zaniedbań ze strony personelu medycznego (np. nieprawidłowo wykonana dezynfekcja rąk lub jej brak w kontakcie z pacjentem), czy problem stanowi np. zanieczyszczony preparat dezynfekcyjny (zanieczyszczenie w stacjach dozowania preparatu, bądź zanieczyszczenie pojemników na preparat), awaria sterylizatora, źle dobrany antybiotyk czy wiele innych czynników, które należy wykluczyć drogą eliminacji. Różne drobnoustroje wymagają różnych działań. Na przykład Klebsiella pneumoniae to bakteria, której głównie szuka się na dłoniach personelu, a Pseudomonas aeruginosa zasiedla głównie miejsca wilgotne (umywalki, kabiny prysznicowe), Acintobacter baumannii sprzęty medyczne a Aspergillus kanały wentylacyjne.
Nadzór nad procedurami
Zespoły Kontroli Zakażeń Szpitalnych są zobligowane do prowadzenia kontroli wewnątrzszpitalnych. Kontrolowane są procedury: higieny rąk, postepowania z odpadami, sterylizacji i dezynfekcji, antybiotykoterapii zgodnej z rekomendacjami, czystości, przestrzegania procedury zapobiegania zakażeniom odcewnikowym czy postepowania z cewnikiem moczowym. To tylko kilka przykładów tematyki kontroli jakie mogą być prowadzone. Stały nadzór nad przestrzeganiem owych procedur znacząco przyczynia się do unieszkodliwiania źródeł zakażeń.
Higiena życia codziennego
https://www.scientology.org/staywell/videos/how-do-bacteria-and-viruses-spread.html
- po powrocie do domu zawsze myj ręce,
- w podróży miej przy sobie płyn do dezynfekcji rąk (w przypadku braku dostępu do bieżącej wody i mydła będzie dobrym substytutem),
- myj ręce zawsze po skorzystaniu z toalety,
- myj ręce zawsze przed jedzeniem,
- nie dawaj gryza/macha/łyka innym osobom (hasło z akcji sanepidów – stop meningokokom wywołującym sepse, ale powinno zakorzenić się w naszej świadomości, w życiu codziennym),
- pamiętaj o zalecanych szczepieniach (co roku aktualny kalendarz szczepień jest dostępny na stronie Ministerstwa Zdrowia: https://www.gov.pl/web/zdrowie/program-szczepien-ochronnych-pso- ); szczepiąc siebie chronisz swoje zdrowie, swoich najbliższych ale co najważniejsze w idei wyszczepiania populacji chronisz wszystkich tych, którzy zaszczepieni być nie mogą! (np. osoby z aktywną choroba AIDS, dzieci z chorobami układu immunologicznego)- w myśl zasady: jeśli Ty nie zachorujesz to nie zarazisz,
- gdy jesteś chory/masz objawy infekcji zostań w domu (niezależnie od tego czy chorujesz na grypę, przeziębienie czy COVID),
- jeśli jesteś pacjentem zwracaj uwagę na zachowanie pracowników służby zdrowia - czy przed założeniem rękawiczek zdezynfekowali ręce (lekarz/pielęgniarka powinni w Twojej obecności zdezynfekować ręce, a następnie założyć rękawice; niedopuszczalne jest wchodzenie do pomieszczenia, w którym przebywa pacjent w już założonych rękawicach); zasada ta dotyczy zarówno pobytu w szpitalu jak i u stomatologa czy w laboratorium przy pobraniu krwi.
Przykładowy film edukacyjny poniżej:
https://www.youtube.com/watch?v=9R8fHo6WfzY
- w miarę możliwości odwiedzaj strony www (Twojej lokalnej powiatowej bądź wojewódzkiej stacji sanitarnej, WHO, ministerstwa zdrowia) udostępniające proste informacje edukacyjne dotyczące sezonowych zagrożeń epidemicznych, przykłady ogólnodostępnych akcji poniżej.
Przejdź do kolejnego rozdziału
lub
Rozpocznij test
